ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΛΙΟΜΑΖΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑ

Στη Μεσσηνία, όπου και να βρεθείς διαπιστώνεις την αγάπη που τρέφουν οι Μεσσήνιοι για την ελιά. Το ελαιόλαδο που παράγουν είναι εξαιρετικής γεύσης και μοναδικής ποιότητας παγκοσμίως γνωστό. 

Ο ελαιόκαρπος τινάζεται και πέφτει στα
απλωμένα πανιά 

Το μεσσηνιακό ελαιόλαδο είναι ένα φυσικό προϊόν, που παράγεται από την σύνθλιψη της ελιάς, χωρίς εκχυλίσματα και βελτιωτικά πρόσθετα. Είναι ένα δώρο της φύσης με μεγάλη βιολογική και φαρμακευτική αξία, γευστικό και εύπεπτο. Σήμερα πιστεύεται ότι το ελαιόλαδο προστατεύει την καρδιά, βοηθά στην καλή λειτουργία πολλών οργάνων, δρα ευεργετικά σε πολλές ασθένειες και έχει προληπτική δράση σε πολλές μορφές καρκίνου.

Από τον 12ο π.Χ. αιώνα στην εύφορη περιοχή της Μεσσηνίας και γύρω από την Καλαμάτα  καλλιεργείται το Ιερό δέντρο της ελιάς. Οι ανασκαφές στο παλάτι του Μεσσήνιου Βασιλιά Νέστορα  έφεραν στο φως στοιχεία που αποδεικνύουν την τεράστια σημασία που είχε ο χυμός του καρπού της ελιάς για την τότε κοινωνία. Την ίδια σημασία εξακολουθεί να κατέχει ακόμα και σήμερα, μιας και η καλλιέργεια της ελιάς αποτελεί την κατ εξοχήν φροντίδα των Μεσσήνιων αγροτών.

Ολόκληρη η Μεσσηνία είναι ένας απέραντος ελαιώνας, Το ευνοϊκό κλίμα, η ηλιοφάνεια, ο μικρός κλήρος που επιτρέπει σε κάθε παραγωγό να περιποιείται με αγάπη και φροντίδα κάθε ελαιόδεντρο και να μαζεύει τον ελαιόκαρπο στο σωστό βαθμό ωρίμανσης, δίνουν την άριστη ποιότητα της πρώτης ύλης. Ο μεγάλος αριθμός των σύγχρονων ελαιοτριβείων, με τους ελαιοτριβείς γνώστες των μυστικών της παραγωγής ελαιολάδου, οδηγούν στη παραλαβή αρίστης ποιότητας ελαιόλαδου.

                                                                                                            Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΟΥ ΛΙΟΜΑΖΩΜΑΤΟΣ (ΣΟΥΡΣΙΜΟ) ΣΤΗ ΜΑΝΗ                                       
   (Από το βιβλίο ΑΤΟΥΡΙ του Ιωαν. Κ. Κισκηρέα)                                                   Μετά το σκάψιμο και τη σπορά οι χωρικοί «δεν προλαβαίνουν να πάρουν ανάσα», γιατί οι ελιές έχουν ωριμάσει τον καρπό τους και πρέπει να ξεφορτωθούν από αυτόν.                                                                        Αρχίζει το σούρσιμο (λιομάζωμα) και η δουλειά θέλουν βιάσει. Δεν μπορούν να περιμένουν, γιατί οι καιρικές συνθήκες και ο δάκος θα αφανίσουν την παραγωγή. Το λάδι ήταν και είναι το βασικό εισόδημα της

Έτοιμος για τσουβάλιασμα

Μάνης και κατ’ επέκταση της υπόλοιπης Μεσσηνίας και με αυτό θεραπεύονται πολλές και βασικές ανάγκες των οικογενειών.                                                                                  Χαράματα κατηφόριζαν προς τον ελαιώνα. Ο γάϊδαρος ή το μουλάρι κουβαλούσαν τα σύνεργα της δουλειάς. Φτάνοντας στο χωράφι καθάριζαν τη ρίζα της ελιάς από τα χόρτα και τα παρακλάδια και έστρωναν τα λιόπανα ξακρίζοντας τα ώστε να καλύπτεται όλο το έδαφος κάτω από το φίλωμα των ελαιόδενδρων.  Στη ρίζα γύρω – γύρω έστρωναν σακιά. Κανένα σπειρί δεν έπρεπε να χαθεί. Όσος καρπός είχε πέσει   από τον καιρό, το χαμολόι, τον μάζευαν σπειρί – σπειρί  με τα χέρια (κοκολόγημα).                                                        

Πρώτος άρχιζε ο κλαδούχος (κλαδευτής), κόβοντας όσα κλαδιά, κατά την κρίση του να κοπούν. Έπειτα έζωναν το δέντρο με τις σκάλες, ή και ανεβαίνοντας πάνω σ’ αυτό, έσουρναν (μάδαγαν) τον καρπό με τα χέρια ή τα λανάρια, που έπεφτε στα λιόπανα. Πρόσεχαν να κάνουν όσο το δυνατόν λιγότερη ζημιά και τραυματισμό στα κλαδιά. Χτυπώντας τα με μικρά ραβδιά τους αφαιρούσε τον καρπό και τα κλαδιά τα πέταγε σωρούς – σωρούς έξω από τα λιόπανα. Στο τέλος καθάριζε τον καρπό από τα κομμάτια των κλαδιών και φύλλα. Έβγαζε, όπως λέγανε, τα μπάμπαλα. Παλιά τα κλαδιά μεταφέρονταν το βράδυ στο σπίτι, με το ζώο ή και ζαλωτά.  Χρησίμευαν για τροφ΄γ των ζώων (φύλλα και τρυφεροί βλαστοί) και για να καίνε το φούρνο.  Σήμερα τα κλαδιά καίγονται στο χωράφι. Τα χοντράδια ήταν και είναι για τη φωτιά στο τζάκι.                               

Τα σακιά περιμένουν τη σειρά τους για το ελαιοτριβείο

Ο καρπός σακιαζόταν και μεταφερόταν στο σπίτι. Έπρεπε να λιχνιστεί, για να φύγουν όσο το δυνατόν περισσότερα φύλλα, που έκαναν το λάδι να πικρίζει. Άπλωναν, λοιπόν, στην αυλή ή σε μια μεγάλη καμάρα άνα λιόπανο, και με ένα πιάτο πέταγαν σε αυτό τις ελιές από απόσταση. Ο καρπός σαν βαρύτερος έφτανε στο τέρμα ενώ τα φύλλα έπεφταν στη μέση της διαδρομής. Σήμερα η εργασία αυτή είναι μόνο ανάμνηση. Όταν μαζευόταν αρκετός καρπός μεταφερόταν σε σακιά από τους λιτριβάρηδες (εργάτες λιτριβείου), που τα έπαιρναν στους ώμους, στο λιτριβείο (ελαιοτριβείο) και αδειαζόταν στο παχνί μέχρι να έρθει η σειρά του νοικοκύρη να κενώσει (να βγάλει λάδι).     

 Το σήκωμα του λαδιού.                                                                                          Όταν τελείωνε το αφεντικό, ο καραβοκύρης άνοιγε την κασέλα και «σήκωνε το λάδι». Τα δοχεία που χρησιμοποιούσε ήταν η μπότσα (χωρούσε δύο οκάδες), η οκά, η μισή και η αγκλιά. Αυτή ήταν δοχείο με κυλινδρική (κυρτή) τη μια πλευρά και επίπεδη την άλλη και χρησίμευε για τη διαλογή της τελευταίας ποσότητας του λαδιού από την επιφάνεια της κασέλας.                                                

Το σήκωμα του λαδιού  ήταν μια μικρή ιεροτελεστεία.                                                   

Κανείς δεν μιλούσε. Ο καραβοκύρης γεμίζοντας ξέχειλα τη μπότσα από την κασέλα, την άδειαζε μέσα στη λαδούσα (δοχείο μεταφοράς) και μετρούσε δυνατά :                                                                                                                   - Μία… δύο, τρείς......                                                                               κάθε δέκα μπότσες έλεγε…                                                                   - Τάλια πρώτη…. Τάλια δεύτερη….                                                                        

Και κάθε δέκα τάλιες  (εκατό μπότσες) φώναζε….                                   – Τάλια μεγάλη !                                                                                     Η τελευταία διαλογή του λαδιού γινόταν με την αγκλιά και το μαστέλο. Αυτό  ήταν ξύλινο και κυλινδρικό (μισοβάρελο) δοχείο ανοιχτό από πάνω. Στη βάση είχε μια τρύπα που ανοιγόκλεινε με ξύλινο πίρο (τάπα). Γέμιζε το μαστέλο από την κασέλα και έπειτα άνοιγε σιγά - σιγά τον πίρο για να φεύγει ο κατσίγαρος που σαν βαρύτερος είχε πάει στον πάτο του μαστέλου. Όταν έφτανε στα δάχτυλα του, καθαρό λάδι, έκλεινε τον πίρο και άδειαζε το λάδι στη λαδούσα αφού πρώτα το μετρούσε.                                                                                         Μετά το τέλος της διαλογής, ο καραβοκύρης κρατούσε το δικαίωμα (εργατικά – εκθλιπτικά) και το φαγιάτικο (για το φαγητό των λιτριβάρηδων) το ποσοστό των οποίων ήταν προκαθορισμένο. Το λάδι μεταφερόταν στο σπίτι από τους λιτριβάρηδες με τις λαδούσες, λευκοσιδηρά δοχεία που χώραγαν σαράντα περίπου οκάδες. Ήταν μακρόστενα με τη μια πλευρά κυρτή και την άλλη επίπεδη και ζαλώνονταν στην πλάτη με σχοινιά ή ιμάντες που περνούσαν στους ώμους κάτω από τις μασχάλες.                                                                                      Πριν αδειάσει το λάδι στο πιθάρι ή τεπόζιτο ο λιτριβάρης ευχόταν :            - Καλοφάγωτο. Του χρόνου όσα σακιά τόσα γενάματα.                                                        

Η νοικοκυρά ευχαριστούσε και φίλευε τους λιτριβαρέους με ρόδια, καρύδια, σκορπαϊδες (σύκα ξεραμένα στον ήλιο και πασπαλισμένα με ρίγανη), κουλούρια, κλπ, ενώ το αφεντικό τους έδινε λίγα χρήματα για να πιούν ένα κρασί.                                                                                     Το λιομάζωμα, ανάλογα με τον καιρό και την παραγωγή, τελείωνε γύρω στα Χριστούγεννα. Η απόδοση ήταν πάντα μικρή.                                                                      

Κάθε στάμα έβγαζε 15 με 18 μπότσες και κάθε γέναμα 38 με 40. Σε μια καλή χρονιά ένας καλός παραγωγός έπαιρνε στο σπίτι του και 500 οκάδες λάδι.   Μετά το λιομάζωμα γινόταν το κόψιμο των χοντραδιών, αν δεν είχαν κοπεί κατά το σούρσιμο, το φούσκιασμα, το όργωμα και αργότερα το ξανέμισμα (κόψιμο μικρών βλασταριών).                                                                               

Έτσι ο ελαιώνας ήταν έτοιμος για του χρόνου.